Μέδουσες

Οι μέδουσες είναι θαλάσσια ασπόνδυλα (κνιδόζωα) της τάξης σκυφόζωα. Πρόκειται για πλαγκτονικούς οργανισμούς, οι οποίοι απαντώνται σε όλες τις θάλασσες του κόσμου. Αντιπροσωπεύουν το κυρίαρχο στάδιο του βιολογικού κύκλου των κοιλεντερωτών, υδρόζωων (υδρομέδουσες, που έχουν ένα κράσπεδο , που περιβάλλει την κοιλότητα που σχηματίζεται κάτω από την «ομπρέλα» τους) και σκυφόζωων (που δεν έχουν κράσπεδο)(σκυφομέδουσες). Ζουν σε ομάδες και το τσίμπημά τους προκαλεί κνησμό και παράλυση της λείας τους. Τρέφονται με μικρά ψάρια και ζωοπλαγκτόν, τα οποία συλλαμβάνουν με τα πλοκάμια τους.
Την κοινή μέδουσα, η οποία ζει στο Αιγαίο και στο Κρητικό πέλαγος ο Ελληνικός λαός την ονομάζει τσούχτρα, επειδή μόλις ακουμπήσει το ανθρώπινο σώμα, χύνει ένα υγρό το οποίο προκαλεί φοβερή φαγούρα.

Περιγραφή

Το σώμα της μέδουσας έχει σχήμα καμπάνας και παράγει μια ζελατινώδη ουσία. Στην περιφέρεια έχουν πλοκάμια και αισθητήρια όργανα, Το κάθε πλοκάμι καλύπτεται με κύτταρα, που καλούνται κνιδοκύτταρα ή κνιδοκύστεις και μπορούν να τσιμπήσουν ή και να σκοτώσουν ζώα. Τα κύτταρα αυτά υπάρχουν και στο στόμα τους. Οι πιο πολλές μέδουσες χρησιμοποιούν τα κύτταρα αυτά για εξασφάλιση τροφής και για άμυνα. Άλλες δεν έχουν καθόλου πλοκάμια. Έχουν πολλά μικρά μάτια στο κωδωνοειδές σώμα τους, που τις επιτρέπει να έχουν όραση 360 μοιρών.

Αν και στερούνται βασικών αισθητηρίων οργάνων και δεν έχουν εγκέφαλο, το νευρικό τους σύστημα τους επιτρέπει να αντιλαμβάνονται ερεθίσματα, όπως το φως και η οσμή, και να αντιδρούν γρήγορα σε αυτά. Κολυμπούν πολύ αργά, καθώς δεν έχουν υδροδυναμικό σώμα. Αντ’ αυτού, κινούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν ρεύματα, αναγκάζοντας τη λεία τους να φτάσει στα πλοκάμια τους. Η κίνηση αυτή γίνεται ρυθμικά με άνοιγμα και κλείσιμο του σώματός τους που μοιάζει με καμπάνα. Η πυκνότητά τους είναι σχεδόν ίση με την πυκνότητα του νερού.

Το πεπτικό τους σύστημα δεν χρειάστηκε να εξελιχθεί σε σχέση με αυτό πολλών ζώων· από το ίδιο άνοιγμα (στόμα, βρίσκεται στο κέντρο και στο κάτω μέρος της «καμπάνας») γίνεται η πρόσληψη αλλά και η αποβολή της τροφής. Το στόμα της περιβάλλεται από κροσσωτά χείλη και οδηγεί σε ακτινωτά σωληνάρια, τα οποία καταλήγουν στη γαστρική κοιλότητα. Η τελευταία είναι ένας κυκλικός σωλήνας, που καταλαμβάνει όλη την περιφέρεια του ζώου. Το σώμα σε μία ενήλικη μέδουσα αποτελείται κατά 94-98% από νερό. Η «καμπάνα» της τσούχτρας αποτελείται από ένα στρώμα επιδερμίδας και κατά το μεγαλύτερο μέρος από τη μεσογλοία. Πρόκειται για μία ακύτταρη, ημιδιαφανή, ζελατινώδη μάζα.

Εξέλιξη

Φωτογραφία: wikimedia.org/wiki

Εξελικτικά στάδια στη ζωή μιας μέδουσας

Η τσούχτρα προέρχεται από πολλαπλή διαίρεση στα σκυφόζωα, από εκβλαστήσεις στα υδρόζωα. Από αποικίες πολυπόδων ή είναι μορφή κοιλεντερωτών μεδουσοειδών. Οι περισσότερες μέδουσες ζουν δυόμισι μήνες. Ωστόσο, υπάρχει ένα είδος που μπορεί να ζήσει μέχρι 30 χρόνια και ένα άλλο είδος είναι αθάνατο, τοTurritopsis nutricula.

Πολλαπλασιασμός

Οι Μέδουσες συνήθως αναπαράγονται σεξουαλικά γεννώντας πολύποδες από τους οποίους οι μέδουσες φέρονται να γεννιούνται μη σεξουαλικά.

Σημασία για τον άνθρωπο

Οι μέδουσες είναι σημαντική πηγή τροφής για τους Κινέζους αλλά και σε άλλες ασιατικές χώρες. Ενδεικτικά, στην Κίνα, οι επεξεργασμένες μέδουσες αφαλατώνονται με εμβάπτιση στο νερό όλη τη νύχτα και τρώγονται μαγειρεμένες ή ωμές. Συχνά σερβίρονται ως σαλάτα, μαζί με λαχανικά. Στην Ιαπωνία τις πλένουν, τις κόβουν σε λωρίδες και τις σερβίρουν ως ορεκτικό με ξίδι.

Εξάλλου, οι μέδουσες χρησιμοποιούνται και στη βιολογία. Ειδικότερα, το 1961 ανακαλύφθηκε στη μέδουσα του είδους Aequorea Victoria η πράσινη φθοριούχος πρωτεΐνη (GFP). Αυτή χρησιμοποιείται για τη μελέτη των γονιδίων των ιστών και του τρόπου έκφρασής τους. Το κολλαγόνο τους επίσης είναι θεραπευτικό μέσο για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα.

Φωτογραφία: Sierra Blakely, wikimedia.org/wiki

Σε αιχμαλωσία

Σε πολλές χώρες, είναι συνηθισμένο να εκτίθενται οι μέδουσες σε ενυδρεία. Συχνά το φόντο στη δεξαμενή είναι μπλε και τα ζώα φωτίζονται από το πλευρικό φως με σκοπό να παραχθεί το φαινόμενο της έντονης αντίθεσης. Σε φυσικές συνθήκες, πολλές μέδουσες είναι τόσο διαφανείς που δεν μπορεί σχεδόν να τις δει κανείς.

Κάποια προβλήματα της αιχμαλωσίας των μεδουσών είναι ότι δεν μπορούν να προσαρμοστούν σε κλειστούς χώρους. Για να μην απομονώνονται τα ζώα σε γωνίες των ενυδρείων, οι επαγγελματίες εκθέτες χρησιμοποιούν κυκλικές δεξαμενές, όπου παράγουν ρεύματα νερού, καθώς τα ζώα εξαρτώνται από αυτά και τις μεταφέρουν από μέρος σε μέρος.

Επικινδυνότητα

Φωτογραφία: Arnstein Ronning, Wikicommons, Creative Commons Attribution

Η μέδουσα με τη χαίτη λιονταριού (Lion's mane jellyfish ή Cyanea capillata) φημίζεται για το οδυνηρό και σπανίως θανατηφόρο τσίμπημά της.

Όταν κάποιος τσιμπηθεί από τσούχτρα, χρειάζεται απαραίτητα πρώτες βοήθειες. Τα τσιμπήματα των σκυφόζωων μεδουσών γενικά δεν είναι θανατηφόρα. Ωστόσο, κάποια είδη από τα κυβόζωα (αυτόνομη τάξη), όπως το Irukandji, μπορεί να αποβούν θανατηφόρα. Το τσίμπημα των μεδουσών προκαλεί οξύ πόνο και μπορεί να προκαλέσει αναφυλαξία και ίσως τον θάνατο. Για τον λόγο αυτό, όταν κάποιοι άνθρωποι τσιμπηθούν από τσούχτρα, θα πρέπει να βγουν αμέσως έξω από το νερό, προς αποφυγή πνιγμού.

Για τις πρώτες βοήθειες, οι κύριοι στόχοι είναι η αποφυγή τραυματισμού των διασωστών (γι’ αυτό συνιστάται να φορούν ειδικά ρούχα, που θα καλύπτουν σημεία του σώματος), η απενεργοποίηση των κνιδοκύστεων (για να μη γίνει ενδοφλέβια ένεση στον ασθενή) και η αφαίρεση των πλοκάμων που πιθανόν έχουν κολλήσει στο σώμα του ασθενούς.

Για τα τσιμπήματα ενός συγκεκριμένου είδους μέδουσας, μπορεί να τοποθετηθεί ξίδι στην πληγή. Εναλλακτικά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και νερό της θάλασσας αν δεν είναι άμεσα διαθέσιμο το ξίδι.Δε θα πρέπει να χρησιμοποιείται φρέσκο νερό, γιατί η αλλαγή της ωσμωτικής τονικότητας μπορεί να απελευθερώσει επιπλέον δηλητήριο. Για τον ίδιο λόγο θα πρέπει να αποφεύγεται ο κνησμός του τραύματος, η χρήση οινοπνεύματος, αμμωνίας και παρόμοιων ουσιών.Ένα ζεστό μπάνιο μπορεί επίσης να βοηθήσει, με εξαίρεση την περίπτωση υποθερμίας.

Η αφαίρεση των πλοκάμων μπορεί να γίνει με το χέρι, με τη χρήση ειδικών γαντιών. Έπειτα από την αφαίρεση μεγάλων κομματιών από μέδουσες, στο τραύμα μπορεί να μπει αφρός ξυρίσματος και με την άκρη ενός μαχαιριού, με ένα ξυράφι ή με πιστωτική κάρτα να αφαιρεθούν όλα τα εναπομείναντα κνιδοκύτταρα.

Εκτός από τη χορήγηση πρώτων βοηθειών, για να μειωθεί ο κνησμός, μπορούν να χορηγηθούν αντιισταμινικές ουσίες στον ασθενή. Οδοντόκρεμα με σόδα και πάγος εναλλακτικά μπορούν επίσης να δοθούν στο θύμα για την απομάκρυνση του δηλητηρίου.

Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki

Μέδουσες στην Μεσόγειο

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται αυξημένες πληθυσμιακές εξάρσεις των μεδουσών στη Μεσόγειο. Προσπαθώντας να καλύψουν τα κενά, της έλλειψης βασικών γνώσεων για την οικολογία των μεδουσών όπως επίσης και των τρόπων διαχείρισης του φαινομένου υπερβολικής αύξησης των πληθυσμών τους, οι αρμόδιοι ευρωπαϊκοί φορείς υιοθέτησαν προγράμματα για την παρακολούθηση του φαινομένου αυτού.

Μια από αυτές τις προσπάθειες, βρίσκεται σε εξέλιξη, μέσω της Διεθνούς Επιτροπής για την Επιστημονική Εξερεύνηση της Μεσογείου (CIESM - International Commission for the Scientific Exploration of the Mediterranean Sea), ένας οργανισμός στον οποίο μετέχουν 22 χώρες. Το 2008, λοιπόν, τέθηκε σε εφαρμογή το πρόγραμμα "JellyWatch", αρχικά σε πιλοτική βάση, που μετέπειτα εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Μεσόγειο, με κύριο στόχο τον εντοπισμό και την παρακολούθηση των μεδουσών. Στο "JellyWatch" συμμετέχουν 19 χώρες ανάμεσα τους και η Ελλάδα.

Οι μέδουσες ανήκουν στο φύλο των Κνιδοζώων (ελληνικά: κνίδη, τσουκνίδα + ζώο). Είναι οργανισμοί με πολύ αρχαίες καταβολές καθώς εμφανίστηκαν στη γη πριν από περίπου 540 εκατομμύρια χρόνια. Έχουν πολύ απλή οργάνωση, αλλά αποτελεσματική, και αυτό είναι που εξασφάλισε την προσαρμογή και επιβίωση τους σε όλους τους ωκεανούς και τις θάλασσες, ακόμα και σε γλυκά νερά και σε ένα μεγάλο εύρος θερμοκρασιών για τόσα εκατομμύρια χρόνια. Αποτελούνται κατά 95% από νερό και ποικίλουν σε χρωματισμούς και μεγέθη. Οι περισσότερες είναι διαφανείς ή ημι-διαφανείς και η διάμετρος τους κυμαίνεται από μερικά χιλιοστά μέχρι και 2 μ, ενώ οι κεραίες τους μπορεί να φτάνουν μέχρι και τα 

35-40 μ.

Έχουν σημαντικό ρόλο στην θαλάσσια τροφική αλυσίδα καθώς τρέφονται με πλαγκτόν, καρκινοειδή, μικρά ψάρια και άλλες μέδουσες, ενώ θηρευτές τους αποτελούν οι τόνοι, οι καρχαρίες, οι ξιφίες, οι σολομοί και οι θαλάσσιες χελώνες. Οι νηματοκύστεις ή αλλιώς κνιδοκύτταρα που έχουν πάνω στις κεραίες τους είναι το εργαλείο που χρησιμοποιούν για να παγιδεύουν το θήραμα τους, καθώς περιέχουν ένα είδος νευροτοξίνης. Οι νηματοκύστεις εκτοξεύονται ακούσια όταν οι κεραίες έρθουν σε επαφή με ξένο σώμα, προκαλώντας έγχυση της νευροτοξίνης σε αυτό. Οι νηματοκύστεις είναι αυτές που προσέδωσαν την ονομασία "τσούχτρες" στις μέδουσες, καθώς το τσίμπημα τους μπορεί να επιφέρει στον άνθρωπο από απλές αλλεργικές αντιδράσεις, μέχρι και θάνατο από καρδιακή προσβολή, ανάλογα με το είδος της μέδουσας και την ποσότητα της νευροτοξίνης που έχει. Πρέπει να διευκρινιστεί όμως ότι δεν είναι όλες οι μέδουσες "τσούχτρες", καθώς η πλειοψηφία από αυτές δεν επιφέρει καμιά συνέπεια στον ανθρώπινο οργανισμό.

Στα θετικά από την ύπαρξη των μεδουσών είναι ότι κάποια είδη (π.χ. Cotylorhiza tuberculata) χρησιμοποιούνται ως καταφύγιο από μερικά είδη ψαριών (π.χ. Seriola dumerili – κοιν. Μινέρι) για αποφυγή των θηρευτών τους, αφαιρούν από τους πληθυσμούς των ψαριών τα αδύναμα άτομα συμβάλλοντας έτσι στην ανανέωση των πληθυσμών της ιχθυοπανίδας, ελέγχουν τους πληθυσμούς των κυρίαρχων ψαριών, μέσω της διατροφής τους με το ιχθυοπλαγκτόν και με αυτόν τον τρόπο μειώνουν τον ανταγωνισμό δίνοντας τη δυνατότητα και σε άλλα είδη να αναπτυχθούν. Όσον αφορά μερικά είδη (π.χRhopilema esculentum) είναι βρώσιμα και χρησιμοποιούνται ευρέως στην Κίνα για κατανάλωση.

Το κυριότερο πρόβλημα από τις μέδουσες είναι ότι δημιουργούν πληθυσμιακές εξάρσεις με σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία των επηρεαζόμενων χωρών. Οι αυξημένοι πληθυσμοί των μεδουσών ασκούν μεγάλη θηρευτική πίεση στο ιχθυοπλαγκτόν, όπως επίσης και στο ζωοπλαγκτόν που αποτελεί την τροφή των ψαριών, με αποτέλεσμα να μειώνουν τους πληθυσμούς, όχι μόνο των εμπορικών ειδών αλλά και του συνόλου της ιχθυοπανίδας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ολοκληρωτικής καταστροφής της αλιείας από τις πληθυσμιακές εξάρσεις των μεδουσών συνέβηκε στην Μαύρη Θάλασσα το 1982 από το κτενοφόρο Μnemiopsis leidyi, το οποίο εκμεταλλευόμενο την αντοχή του σε ένα μεγάλο εύρος αλατοτήτων, ανέπτυξε πολύ μεγάλους πληθυσμούς και έπληξε δραστικά την αλιεία. Επίσης, με το ζελατινώδες υλικό με το οποίο αποτελούνται, μπλέκονται στα δίκτυα των ψαράδων και σε μερικές περιπτώσεις προκαλούν το σπάσιμο τους από το υπερβολικό βάρος (π.χ. Nemopilema nomurai στην Ιαπωνία). Ένα άλλο σοβαρό πρόβλημα που προκαλούν οι πληθυσμιακές εξάρσεις των μεδουσών είναι το φράξιμο των σωλήνων των μονάδων αφαλάτωσης και των ηλεκτροπαραγωγικών σταθμών. Πρόσφατα, το καλοκαίρι του 2011 στο γειτονικό μας Ισραήλ η νομαδική μέδουσα, Rhopilema nomadica, προκάλεσε μπλοκάρισμα των υποβρύχιων σωλήνων του ηλεκτροπαραγωγικού σταθμού Orot Rabin σε τέτοιο βαθμό, που έκλεισε ο σταθμός.

Επί 5 συνεχόμενες μέρες, απομακρυνόταν 1 τόνος μεδουσών ανά ώρα για τον καθαρισμό των σωλήνων. Η ανθρώπινη υγεία είναι ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζεται από τις μέδουσες, καθώς όπως προαναφέρθηκε μερικές από αυτές μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα στον ανθρώπινο οργανισμό με το τσίμπημα τους. Σοβαρός τομέας που πλήττεται από αυτό το χαρακτηριστικό των μεδουσών είναι ο τουρισμός, που όπως είναι γνωστό είναι ένας τομέας στον οποίο στηρίζεται η Κυπριακή οικονομία σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα επίπτωσης των μεδουσών στον τουρισμό είναι το κλείσιμο των γνωστών παραλιών της Costa Blanca στην Ισπανία, το 2010, μιας περιοχής όπου φιλοξενεί περίπου 2 εκατ. τουρίστες το χρόνο. Οι παραλίες έκλεισαν μετά από την υπερβολική αύξηση των πληθυσμών του είδους Pelagia noctiluca. Παρόμοια, κάθε χρόνο για 2-3 μήνες της καλοκαιρινής περιόδου, κλείνουν συγκεκριμένες παραλίες στο Ισραήλ, λόγω της ετήσιας αύξησης των πληθυσμών των μεδουσών.

Οι αιτίες δημιουργίας πληθυσμιακών εξάρσεων των μεδουσών εστιάζονται σε δύο κύριους παράγοντες: την αύξηση της θερμοκρασίας και την υπεραλίευση. Η αύξηση της θερμοκρασίας των νερών της λεκάνης της Μεσογείου είναι ο παράγοντας που οδήγησε στην είσοδο ξενικών ειδών από την Ερυθρά θάλασσα και τον Ινδικό Ωκεανό στην Μεσόγειο διαμέσου της διώρυγας του Σουέζ και στην αύξηση της περιόδου αναπαραγωγής των μεδουσών, καθώς είναι γνωστό πως αρκετά από τα είδη αναπαράγονται σε θερμά νερά από την εαρινή μέχρι και την φθινοπωρινή περίοδο. Η υπεραλίευση μεγάλων ψαριών π.χ. τόνων, αφαιρεί τους θηρευτές των μεδουσών και αφήνει κενό στο τροφικό επίπεδο που τρέφεται με ζωοπλαγκτόν, την ομάδα οργανισμών που αποτελεί μέρος της διατροφής των μεδουσών. Αυτό δίνει πλεονέκτημα στις μέδουσες καθώς υπάρχει σταδιακή μείωση των ανταγωνιστών τους. 

Πηγή:http://www.philenews.com/el-gr

Oι μέδουσες που συναντάμε πιο συχνά στις ελληνικές θάλασσες είναι η Aurelia aurita, η Cotylorhiza tuberculata, η Rhizostoma pulmo και η Pelagia noctiluca.

Στη συνέχεια παραθέτουμε κάποια μορφολογικά χαρακτηριστικά των παραπάνω μεδουσών καθώς και εικόνες αυτών για εύκολη αναγνώριση.

Pelagia noctiluca ή Μωβ Μέδουσα

Φωτογραφία:Alberto Romeo wikimedia.org/wikipedia

Το χρώμα της είναι μoβ, πορφυρό ή κοκκινωπό και η μέση διάμετρός της κυμαίνεται γύρω στα 6 εκατοστά. Σε εμάς είναι γνωστή απλώς ως τσούχτρα και είναι η μόνη μέδουσα με αυτή την ιδιότητα στα ελληνικά νερά, Είναι βιοφωταυγής οργανισμός και τη νύχτα φωσφορίζει, προσφέροντας ένα αρκετά φαντασμαγορικό θέαμα, το τσίμπημά της είναι όμως οδυνηρό και ενοχλητικό. Αν τη δείτε στο μέρος όπου κολυμπάτε, είναι καλύτερο να βγείτε από το νερό.

Aurelia aurita ή Μέδουσα του φεγγαριού

Φωτογραφία: Alexander Semenov Flickr

Φωτογραφία:wikimedia.org/wiki

Γνωστή και ως «γυαλί», η μέδουσα αυτή είναι η πιο διαδεδομένη σε όλες τις θάλασσες. Η «ομπρέλα» της είναι σχετικά επίπεδη και είναι διάφανη με μια ελαφρώς λευκή απόχρωση και τέσσερις χαρακτηριστικούς κύκλους στο εξωτερικό της τμήμα. Το τσίμπημά της δεν είναι ενοχλητικό για τους περισσότερους ανθρώπους.

Cotylorhiza tuberculata ή Μεσογειακή Μέδουσα

Φωτογραφία:wikimedia.org/wiki

Πολύ μεγάλη σε μέγεθος και με καφεκίτρινο χρώμα, η μέδουσα αυτή λέγεται και «τηγανητό αβγό» εξαιτίας του σχήματός της. Εκτός από «αβγό μάτι», μπορεί επίσης να σας θυμίσει ένα μπουκέτο λουλούδια. Είναι διαδεδομένη στο Αιγαίο και η διάμετρός της μπορεί να φθάσει τα 40 εκατοστά. Το τσίμπημά της δεν είναι επικίνδυνο.

Rhizostoma pulmo

Φωτογραφία: Raimundo Fernandez Flickr

Γνωστή και ως μεγάλη γαλάζια μέδουσα η Rhizostoma pulmo είναι μεγάλη σε μέγεθος και η «ομπρέλα» της έχει γαλαζωπό χρώμα με μοβ αποχρώσεις ή μια μοβ ταινία στο εξωτερικό της μέρος. Το τσίμπημά της δεν είναι ενοχλητικό.

Πηγή: http://www.eviaportal.gr

Παρακάτω βίντεο με μέδουσες. 

Πηγή: http://assets.nationalgeographic.com